Epidemie van eenzaamheid?

Als er iets is wat het nieuws haalt de laatste jaren, dan is het eenzaamheid. Het lijkt wel een epidemie. Het lijkt wel of we bang moeten zijn dat we op latere leeftijd allemaal eenzaam worden.
In dit artikel de nuance.

Wat is eenzaamheid precies?

Om te beginnen is het handig om precies te weten wat we verstaan onder eenzaamheid. Dat voorkomt onnodige verwarring. Onder eenzaamheid versta ik de emotie die ontstaat als er iets ontbreekt in iemands relaties. Het kan zijn dat er een relatie zelf ontbreekt, bijvoorbeeld je mist een partner. Het kan ook zijn dat er een gemis is aan diepgang in de relaties die je hebt. Of je mist relaties waar je bepaalde dingen mee deelt. Zo kan het zijn dat je een fijne partner hebt, maar dat je het gemis van kinderen voelt. Je kunt dierbare vrienden hebben en een vader missen. Eenzaamheid is heel persoonlijk. Het aantal vrienden of relaties dat je hebt is geen maatstaf voor eenzaamheid.

Door omstandigheden kan iemand in een positie zijn geraakt van sociaal isolement: helemaal geen mensen om je heen waar je contact mee hebt. Dat is soms een keus, soms een gevolg van bijvoorbeeld ziekte of invaliditeit. In sommige situaties is het heel lastig om contacten te hebben, laat staan die te laten groeien tot echte relaties. Niet iedereen die helemaal alleen leeft heeft daar problemen mee. Als iemand weinig contacten heeft, of geen kinderen bijvoorbeeld, ligt het voor de hand te denken dat iemand wel eenzaam zal zijn. Dat is een misvatting. Ook hier geldt weer: eenzaamheid is een persoonlijke ervaring. De ene mens vindt het heerlijk om alleen te leven, voor de ander is het de hel.

Pijn in het brein

De afgelopen jaren is enorme vooruitgang geboekt in de mogelijkheden van hersenonderzoek. Daardoor werd het mogelijk te zien wat er in de hersenen gebeurt als mensen zich eenzaam voelen1. De onderzoekers zagen dat bij eenzaamheid het brein dezelfde activiteit liet zien als bij lichamelijke pijn. Eenzaamheid is dan ook een pijnlijke ervaring. Maar net als pijn heeft het een functie. Eenzaamheid is een signaal dat zegt: ‘je komt tekort in je relaties, doe er wat aan!’. Het is een seintje om in actie te komen. Actie die erop gericht moet zijn om relaties aan te gaan of te versterken. Wie er niet in slaagt om zich minder eenzaam te gaan voelen komt in de problemen.

Een brein krijgt het zwaar te verduren als het steeds te maken houdt met eenzaamheid. Hersenen van mensen die zich lang eenzaam voelen, veranderen. Dat heeft gevolgen voor de gezondheid en voor het gedrag. Iemand die zich lang eenzaam voelt, vindt het niet meer fijn om met anderen om te gaan. Enerzijds is zo iemand aan het hunkeren naar contact, maar anderzijds is het lastig om op uitnodigingen in te gaan. Dat komt omdat het ‘eenzame brein’ angst veroorzaakt. Andere mensen gaan een bedreiging vormen. ‘Nee, laat mij maar lekker in mijn eigen huis, ik vermaak me wel…’.

Ongezond

Langer durende eenzaamheid is een vorm van chronische stress2. Dat maakt dat het afweersysteem wordt ondermijnd, waardoor ziektes er langer over doen om te genezen. Mensen die zich lang eenzaam voelen, lopen het risico eerder dan gemiddeld last te krijgen van dementie, hart- en vaatziekten en obesitas. Chronische eenzaamheid is een van de ongezondste situaties die een mens kan overkomen3.

“Die mevrouw klaagt altijd dat ze eenzaam is. Maar dat kan niet, want haar kinderen komen vaak op bezoek”. Zomaar een uitspraak van een verzorgende die vertelde over haar werk. Dat die mevrouw zich echt eenzaam voelt, daarover hoef je niet te twijfelen. Dat ze daarnaast ook nog te maken heeft met de onwetendheid van die verzorgende maakt het extra schrijnend. Omdat haar eenzaamheid niet wordt erkend zal ze ook geen hulp krijgen.

Herkennen

Veel vrijwilligersorganisaties en het welzijnswerk zijn dringend op zoek naar manieren om eenzaamheid te herkennen. Zij willen heel graag mensen helpen, maar ze vragen zich af: ‘hoe zie ik nu of iemand eenzaam is?’ Volgens de metingen van de GGD voelt zo’n 50% van de bevolking zich te veel eenzaam. Door alle leeftijden heen. Wie om zich heen kijkt ziet dus altijd mensen die zich eenzaam voelen. Jong en oud. Het staat bij niemand op het voorhoofd geschreven. Nee, die herken je niet. Toch is het nog maar de vraag of het zinvol zou zijn als mensen aan iemand kunnen zien of die persoon zich eenzaam voelt. Want… wat dan? Als iedereen zo reageert als die verzorgende, schieten we er niet veel mee op.

Kijk naar jezelf

Het is misschien wel veel handiger om mensen te leren eenzaamheid bij zichzelf te herkennen. Zodat ze kunnen doen wat nodig is om te voorkomen dat ze last krijgen van chronische eenzaamheid. Niet iedereen is opgegroeid met ouders die vertelden wat het gevoel van eenzaamheid betekent. En wat je dan het beste kunt doen. Vrijwel niemand heeft op school gehoord over eenzaamheid, en wat het betekent. Door die oorverdovende stilte in de jeugd is eenzaamheid voor veel mensen een enorm taboe. Gelukkig komt daar de laatste jaren verandering in. Toch is het gevolg van die zwijgzaamheid dat mensen vaak zelf niet eens weten dat het eenzaamheid is, waar ze last van hebben.

Bij zichzelf herkennen veel mensen die eenzaamheid niet als zodanig. Daardoor kunnen ze bijvoorbeeld denken dat ze burnout zijn. Of depressief. Of dat ze zich zo ontzettend vervelen en niet weten wat ze met hun tijd moeten doen. Of dat ze zo opzien tegen de feestdagen, omdat dan alle anderen het zo leuk hebben… Kortom, het is voor veel mensen een openbaring te ontdekken dat ze eigenlijk last hebben van te veel eenzaamheid. Heel veel anderen weten het overigens prima van zichzelf, maar durven er niet goed voor uit te komen. Als je beseft dat meer dan de helft van de bevolking last heeft van eenzaamheid, begrijp je dat we met zijn allen een toneelstuk aan het opvoeren zijn.

Wie zijn dan die mensen…

Wie zijn dan die mensen die last hebben van eenzaamheid? Het zal voor u misschien wel een opluchting zijn te lezen dat de meeste mensen gelukkiger worden naarmate ze ouder worden. En dat eenzaamheid vooral voorkomt onder jongvolwassenen, zo tussen de 18 en 30 jaar. Veel ouderen voelen zich helemaal prima, maar zeker, er zijn ook ouderen die zich eenzaam voelen. Bijvoorbeeld doordat omstandigheden het lastig maken zelf iets aan die eenzaamheid te doen. Als je partner na 50 jaar overlijdt, ben je daar nu eenmaal niet zomaar overheen. Wie ongezond is, of niet meer in staat de deur uit te komen, heeft het niet makkelijk als het gaat om nieuwe relaties aanknopen. Ook ligt het voor de hand dat je op hoge leeftijd meer mensen verliest.

Zo zie je dat eenzaamheid op zeer hoge leeftijd wel iets toeneemt, maar dat is dan toch vaak voorbijgaande eenzaamheid. Ernstige, chronische eenzaamheid neemt niet spectaculair toe. Er is echt geen reden om te verwachten dat ouderdom altijd met eenzaamheid gepaard zal gaan. Wie een netwerk van mensen om zich heen heeft, kan tegen een stootje. Daar moet je wel zelf aan werken. Het komt nu eenmaal niet vanzelf naar je toe.

Chronisch eenzaam

Voor wie al langer, soms al sinds de kindertijd, last heeft van eenzaamheid: er is goed nieuws. Ook op zeer gevorderde leeftijd is het nog mogelijk zo te veranderen dat eenzaamheid je niet meer in de greep heeft. Ons brein is nu eenmaal in staat tot op het laatste moment te veranderen, te groeien en te ontwikkelen. Zo kunnen we ons leren aanpassen, ongeacht hoe oud we zijn. Maar dat gaat niet vanzelf. Zoals je ook niet vanzelf leert zwemmen (dat zou wel eens slecht kunnen aflopen), zo leer je ook niet vanzelf chronische eenzaamheid oplossen. Gelukkig komt er steeds meer deskundige hulp. Ga er naar op zoek als dat nodig is!

Alleen mensen die graag geholpen willen worden en zelf energie willen steken in hun eigen leven, die kun je helpen. Daarom is het zo belangrijk dat mensen zelf weten of ze last hebben van eenzaamheid. Dan kunnen zij het initiatief nemen en hulp zoeken. En zich bovendien niet met een kluitje in het riet laten sturen.

Tot slot: wie het signaal eenzaamheid voelt in het lichaam, doet er goed aan te luisteren en in actie te komen. Hulp daarbij kan van veel kanten komen. Denk aan clubs, cursussen, maar ook het plaatselijke welzijnswerk, vrijwilligerswerk, etc. Wie eerst wil uitvinden hoe het zit met de eigen eenzaamheid kan deze veilige en gratis online test doen: https://eenzaamheid.info/eenzaamheid-zelftest/

Voor wie al langer last heeft van eenzaamheid en het serieus wil aanpakken: lees er meer over op Eenzaamheid Informatie Centrum en zoek hulp!

Voorbeeld van ouderen die aan de aanpak van hun eenzaamheid werken is hier te zien, bij Omroep Max:
https://www.npostart.nl/nooit-meer-alleen/POW_03573847

Meer informatie

1 https://www.ru.nl/@1252255/eenzame-brein/
2 https://www.uza.be/chronische-stress-niet-onschuldig
3 https://eenzaamheid.info/eenzaamheid/soorten-eenzaamheid/wat-is-chronische-eenzaamheid/

Kijk op centravoorlevensvragen.nl voor een centrum bij u in de buurt.

Jeannette Rijks – december 2022
Jeannette Rijks is zelfstandig onderzoeker die zich sinds 2000 richt op de aanpak van (chronische) eenzaamheid. Zij ontwikkelde een erkende methodiek voor de aanpak van eenzaamheid, Creatief Leven, schreef boeken en leidt professionals op in haar bedrijf, Faktor5.