Kamp Amersfoort, plaats van herinnering en bezinning

Ondanks de prachtige omgeving met bos en heide was Kamp Amersfoort een verschrikkelijke plek. Of misschien wel dankzij dat afgelegen natuurschoon konden de nazi’s er tussen 1941 en 1945 vrijwel ongestoord hun gang gaan. Meer dan 35.000 mannen en jongens, maar ook vrouwen en meisjes werden er onder erbarmelijke omstandigheden vastgehouden en zij moesten dagelijks knokken voor hun leven.

Geestelijken, communisten, werkweigeraars, Joden, zwarthandelaren, gijzelaars die domweg waren opgepakt wegens vergelding voor verzetsdaden, plegers van die verzetsdaden. Iedereen die de Duitsers onwelgevallig was, kon achter het hoge prikkeldraad van het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort (PDA), zoals het kamp officieel heette, verdwijnen. Sommigen haalden er de bevrijding op 19 april 1945, maar menigeen liet er het leven of werd op transport gezet naar een van de Duitse kampen.

Niet verwonderlijk dat de meeste mensen – na een periode van vergelding na de oorlog – de herinneringen aan het kamp het liefst achter zich wilden laten. Kamp Amersfoort raakte ook haast in de vergetelheid. Maar begin deze eeuw ontstond ook hier weer meer behoefte aan een plek om terug te blikken en te bezinnen. Het huidige herinneringscentrum werd gebouwd en samen met het monument De Stenen Man aan het eind van de schietbaan werd het kamp op de lijst van Nationale Monumenten geplaatst.

Nu in 2019 ‘leeft’ de oorlog meer dan ooit, mede dankzij toenemende intolerantie en discriminatie. Ook Kamp Amersfoort begint aan een nieuwe levensfase. De start voor de bouw van een nieuw modern herinnerings- en educatiecentrum is onlangs gegeven. Er komt o.a. een visuele audiotour waarbij mensen de kans krijgen geconfronteerd te worden met vergelijkbare keuzes en dilemma’s als waarvoor de gevangenen zich gesteld zagen.

En u heeft wellicht gehoord van het fotoproject Geef de gevangenen een gezicht, waarbij met de hulp van heel Nederland geprobeerd wordt zoveel mogelijk foto’s van oud-gevangenen uit het hele land in te zamelen. Hen werd door de Duitsers alles afgenomen bij binnenkomst van het PDA en zij werden gekleineerd en vernederd tot een nummer. Kamp Amersfoort wil die oud-gevangenen uit de anonimiteit halen en hen letterlijk een gezicht teruggeven door al die afbeeldingen te plaatsen op een fotomonument dat een prominente plaats krijgt in het nieuwe centrum. (Zie www.geefgevangeneneengezicht.nl)

Door de verbouwing is het tijdelijk wat rommelig op het terrein en een beetje behelpen soms voor de gidsen en bezoekers van het kamp. Maar er zijn nog steeds genoeg mogelijkheden om een beeld te krijgen van de verschrikkingen die zich in Kamp Amersfoort hebben afgespeeld.

Nieuw is de fototentoonstelling Oog in Oog met de laatste getuigen. Fotograaf Frank Diemel is geïnspireerd geraakt door de oorlog en door Kamp Amersfoort. Hij ontmoette 18 oud-gevangenen en vereeuwigde hen in het ‘schuldige landschap’ rond Kamp Amersfoort, zoals kunstenaar Armando het noemde. Die menshoge foto’s zijn geplaatst rond het kamp, zodat een bezoeker oog in oog komt te staan met een overlever van Kamp Amersfoort. Confronterend en mooi tegelijk, want menigeen is doorgegaan met leven en staat lachend op de foto.

Een andere plek op het buitenterrein die u zeker zal boeien is de zogenoemde schietbaan met aan het eind het beroemde beeld Gevangene voor het vuurpeloton van de Amsterdamse beeldhouwer Frits Sieger. Bij De Stenen Man, zoals het monument in de volksmond heet, worden bij herdenkingen bloemen en kransen gelegd. De schietbaan is door gevangenen met de hand en wat zeer gebrekkig gereedschap onder onmenselijke omstandigheden aangelegd als ‘werkgelegenheidsproject’. De Duitsers hebben er een paar keer schietoefeningen gehouden, maar de baan is bekender geworden om de fusillades van gevangenen die hebben plaatsgevonden rond de plek waar het beeld staat.

Een deel van de omgekomen gevangenen, 101 soldaten uit de Sovjet Unie, ligt begraven op het Sovjet Ereveld, vlakbij Kamp Amersfoort. Zij werden door de Duitsers gevangen genomen aan het front en als voorbeeld van de ‘Untermenschen’ waartegen zijn vochten naar Amersfoort gebracht. Een deel van de groep stierf door ziekte, uitputting en honger. De rest werd als ‘nutteloos’ gefusilleerd net buiten het kamp. In totaal liggen er 865 Sovjet-militairen op het ereveld.

U kunt dit alles op eigen gelegenheid bezoeken, maar u kunt zich ook aanmelden bij Kamp Amersfoort voor een rondleiding. Met een ervaren gids die u meer vertelt dan er op de herdenkingsbordjes staat, maar ook graag het gesprek aangaat over de dilemma’s waar mensen in die tijd voor stonden én de vertaalslag maakt naar keuzes waar wij nu voor staan.

Mocht u liever alleen het herinneringscentrum willen bezoeken, dan zal een gastvrouw of -heer u ontvangen met koffie of thee en u wegwijs maken langs de vitrines en de video’s over de geschiedenis van het kamp.

Nationaal Monument Kamp Amersfoort is een plek waar jong en oud kunnen terugkijken op die verschrikkelijke tijd, maar ook kunnen nadenken over hoe die dingen hebben kunnen gebeuren en kunnen leren om te helpen voorkomen dat zo’n inktzwarte tijd ooit terugkeert.