Molen De Onrust
Molen De Onrust zorgt al meer dan 200 jaar voor een veilig waterpeil in het Naardermeer
Meermolen De Onrust werd oorspronkelijk in 1809 gebouwd om, samen met nog twee andere molens, het Naardermeer droog te malen. Door grote kweldruk bleven de gronden echter te nat voor landbouw en werd de ambitie om het gebied droog te leggen, opgegeven. Nadat in 1854 de andere molens zijn afgebroken, bleef molen De Onrust over. De 15 meter hoge molen regelt sindsdien het waterpeil van dit bijna 700 hectare grote moerasgebied, zónder de hulp van moderne machines. In de winterperiode stijgt door neerslag het waterpeil van het Naardermeer. Aangedreven door windkracht maalt de molen het overtollige water dan met zijn scheprad naar de Vecht. Zo wordt in het Naardermeer de waterstand op peil gehouden met natuurkracht. De molen en de omliggende natuur zijn een bezoek meer dan waard. Bijvoorbeeld tijdens Open Monumentendag, op zaterdag 9 en zondag 10 september. U bent van harte welkom om een kijkje te nemen in de molen.
Helder water, dicht moerasbos en drassige weilanden; het Naardermeer ligt als een groene oase tussen Amsterdam en Hilversum. Allerlei dieren en planten profiteren van deze specifieke ‘natte omstandigheden’, waar molen De Onrust een belangrijke rol in speelt. Er broeden meer dan 75 soorten vogels en in de winter liggen er enorme aantallen watervogels op de meren. U kunt er ijsvogels spotten en in de rietkragen midden op het meer broedt de zeldzame purperreiger. In november 2016 werd de otter voor het eerst sinds 50 jaar gespot bij de faunapassage tussen de Ankeveense Plassen en het Naardermeer.
Het Naardermeer was de directe aanleiding voor de oprichting van Natuurmonumenten.
Natuurmonumenten kocht het natuurgebied en de bijbehorende molen begin 20ste eeuw om te voorkomen dat het een vuilstortplaats zou worden.
Inmiddels beschermt en beheert Natuurmonumenten ruim 112.000 hectare aan natuurgebied, inclusief 3.100 bijbehorende bouwwerken.
De werking van molen De Onrust
Het type molen is “een achtkant grondzeiler”. Deze aanduiding wijst op de vorm en de manier waarop de molenaar (vanaf de grond) de zeilen kan voorleggen. De kap weegt 25.000 kg en ligt los op de molenromp en wordt ondersteund door 41 stalenrollen. Het wiekenkruis heeft een diameter van 26,2 m, en bestaat uit 2 roede met hekwerk. Op het hekwerk kan het molenzeil worden bevestigd, met 4 volle zeilen hebben we een oppervlakte van 70 m2. De zeilvoering is afhankelijk van de windsterkte. Door zeil te minderen, het zogenaamde “zwichten” houdt de molenaar de snelheid van het wiekenkruis onder controle.
Het wateropvoerwerktuig van deze molen is een scheprad met een diameter van 5,58 m en de waterverplaatsing is ± 10 m3 per omwenteling. Het wiekenkruis moet 2x rondgaan om het scheprad 1 omwenteling te laten maken. Het totale bemalingsgebied van het Naardermeer is ca. 680 hectare groot en om een peilverlaging van 1 cm te krijgen is ± 16 uur met goede wind nodig.
Het water uit het meer wordt via de molentocht, de achterwaterloop en het scheprad in de voorwaterloop gepompt en loopt dan in de boezem. Deze mondt uit in de rivier de Vecht. Het verschil tussen polderpeil (het meer) en boezempeil (de Vecht) heet “opvoerhoogte” en schommelt tussen de 60 en 100 cm.
Het scheprad wordt aangedreven door:
het wiekenkruis > bovenas > bovenwiel > bovenschijfloop > koningsspil > onderschijfloop > waterwiel > scheprad.
De molenaars
Vroeger waren de molenaars van De Onrust in dienst van (de eigenaren van) het Naardermeer. Zij woonden zonder kosten in de molen en kregen een heel klein salaris. Omdat de molen alleen in de winter moest draaien, werkten molenaars in de zomer vaak als loonwerker bij de boeren.
De molenaars woonden tot 1924 met hun gezin in de molen. Als u de molen bezoekt, kunt u zien dat dit aardig krap was voor de vaak grote gezinnen. In 1923 is naast de molen een huis gebouwd, voor de molenaarsfamilie. De oudste kinderen bleven in de molen slapen. Nu werkt een kundig team vrijwillige molenaars jaarrond op de molen.
1865 Jannetje Schram
Bijzonder, althans voor die tijd, is dat molen De Onrust tussen 1871 en 1873 een vrouwelijke molenaar heeft gekend: Jannetje Schram was getrouwd met molenaar Pieter Landwaart. Zij was zelf ook bedreven in het bedienen van de molen. Toen Pieter stierf, mocht ze van de eigenaren van het Naardermeer de molen draaien als ze beloofde te hertrouwen. Tot het moment van haar tweede huwelijk, was zij de molenaar en werd in die rol geaccepteerd. Jannetje was de eerste, maar niet de enige vrouwelijke molenaar. Marisa Mos is molenaar in opleiding bij De Onrust. Zij groeide op in een molen. Wat maakt molens voor haar bijzonder?
“Op een molen sta je midden tussen honderden jaren aan bijzondere geschiedenis, die voor elke molen weer anders is. Molens die nog overeind staan hebben vaak veel te verduren gehad en zijn een verzameling aan bijzondere verhalen. Ook is eigenlijk geen één molen hetzelfde. Ook al lijken twee molens van buiten op elkaar, er zijn altijd weer bijzonderheden of technische handigheidjes te vinden die je nog niet eerder gezien hebt. Die combinatie van geschiedenis en eigenheid maakt dat elke molen een eigen karakter heeft.”
Molen De Onrust
De Onrust wordt tegenwoordig bediend door vier vrijwillige molenaars. In natte periodes draaien zij soms dagelijks met de molen om de waterstand overal in het gebied op het juiste peil te houden. Vanaf 1 april is het juist belangrijk voor het gebied om water vast te houden, dus dan maalt de molen niet. De molenaars draaien tussen april en november alleen met de molen om hem in conditie te houden, deze moet namelijk blijven ‘bewegen’. Daarnaast vindt regelmatig onderhoud plaats om gebreken in een vroeg stadium te kunnen ontdekken en te herstellen. Desondanks blijken de wieken na onderzoek inmiddels aan vervanging toe. Reparatie of uitstel van de kostbare restauratie is helaas geen optie meer. De wieken zijn essentieel voor het functioneren van de molen, dus zonder deze grote ingreep staat hij stil. Meer informatie over de voorgenomen vervanging is op aanvraag beschikbaar.
Het belang van schoon water in het Naardermeer
Het Naardermeer heeft prachtig schoon water. Vroeger kwam er genoeg water in het Naardermeer. Regenwater en water uit het hooggelegen Gooi dat via de bodem omhoogkomt als kwelwater. Door drinkwaterwinning, daling van de grondwaterstand in omliggende polders en verhoogde afvoer van regenwater is er nu niet altijd voldoende watertoevoer. Bij droge perioden in de zomer wordt water ingelaten door de molen vanuit de Vecht en daarbij is het belangrijk dat die waterkwaliteit goed is. Voordat het water het Naardermeer ingaat, wordt dit gezuiverd door een de-fosfateringsinstallatie. Hiermee wordt fosfaat uit het in te laten water gehaald, wat belangrijk is omdat zeldzame soorten anders verdwijnen.
Het Naardermeer is een van de meest belangrijke laagveenmoerassen in Nederland en zelfs West-Europa. Maar dat wil niet zeggen dat het vanzelfsprekend is dat het Naardermeer altijd zo zal blijven. Sterker nog: de natuur staat onder druk. Water lekt weg naar de omgeving en stikstofdepositie zorgt voor verlies aan biodiversiteit. Om die druk het hoofd te bieden, werkt Natuurmonumenten samen met Provincie Noord-Holland en Waterschap Amstel, Gooi en Vecht aan een natte schil om het kerngebied. Uitbreiding van nat rietlandschap is cruciaal om het Naardermeer toekomstbestendig te maken. In deze schil is alle ruimte voor natuur en het watersysteem wordt ingericht op natuur. Het waterpeil gaat hier en daar omhoog waardoor nog meer waterrijke rietlanden ontstaan. Dit is broodnodige uitbreiding van het leefgebied van typische en vaak zeldzame soorten uit het Naardermeer. Met andere woorden: door het ontwikkelen van een natuurrijke natte schil wordt het Naardermeer groter, beter én sterker!
Samen met u beschermt Natuurmonumenten onze Nederlandse erfgoedschatten
Natuurmonumenten is een actie gestart om de middelen bijeen te brengen voor de vervanging van de wieken. Op vrijdag 8 september is er een bijzondere excursie, speciaal voor mensen die € 500 of meer bijdragen aan de vervanging van de wieken van Molen De Onrust. Na een ontvangst door de beheerder van het natuurgebied, varen we naar de molen, door een deel van het Naardermeer wat normaliter niet toegankelijk is voor publiek. Daar vertelt een van de molenaars alles over de molen. Wilt u erbij zijn op 8 september en bijdragen aan de restauratie van Molen De Onrust?
Wie het eerst komt, die het eerst maalt. Neem voor meer informatie of aanmelding voor de bijeenkomst, contact op met Aimée Vegter via:
a.vegter@natuurmonumenten.nl
Open Monumentendag
Tijdens Open Monumentendag op zaterdag 9 en zondag 10 september 2023 opent Natuurmonumenten de deuren van tientallen cultuurhistorische gebouwen. Kom kijken in bijzondere gebouwen die soms normaal gesproken niet toegankelijk zijn voor publiek. U bent van harte welkom om een kijkje te nemen in de molen. De molenaars zijn aanwezig tussen 11.00 tot 16.00. Het adres van de molen: Boezemkade 1, 1139 PK Muiderberg. Andere weekenden, is de molen op zondagen geopend.
Meer weten over hoe Natuurmonumenten, belangrijk Nederlands erfgoed beschermt, zodat wij en de generaties na ons ervan kunnen genieten?
Kijk op www.natuurmonumenten.nl/monumenten
