Watermolens op de Veluwe
Door: Arjan Mulder – redacteur Reishonger.nl
Wist je dat er ooit 180 (!) watermolens stonden op de Veluwe? Allemaal papiermolens? En dat die het witste papier van Nederland maakten? Waar zelfs de Amerikaanse grondwet op is gedrukt? En dat daarom Deventer de boekenstad is? Wandelen langs de beken van de Veluwe – Nederland is prachtig!
De Veluwe is een prachtig wandelgebied. Maar niet zo bekend zijn de talloze beken. Vooral ten zuiden van Apeldoorn en rond Vaassen vind je ze. Het worden sprengen genoemd en ze zijn met de hand (!) gegraven. Gegraven om de 180 watermolens aan te drijven die hier ooit stonden. Ik ga op speurtocht – naar onbekend stukje persoonlijke geschiedenis. En ik geniet van een ongekend mooie wandeling. Loop je mee?
Op zoek naar de watermolens
Het is warm en ik loop in de tuinen van kasteel de Cannenburgh in Vaassen. Krijgsheer Maarten van Rossum zit trots op een bankje voor zijn kasteel. Achter in de tuin draait een watermolen. In mijn boekje lees ik dat ooit alle watermolens in de verre omtrek van van Rossum waren. Van die molens zijn er niet veel over. Maar de beken zijn er nog steeds. Veel straatnamen hebben nog met de molens en de beken te maken: ik zie de ‘Achterstemolenweg’, de ‘Kopermolenweg’, de ‘Waterstraat’ en de ‘Jan Mulderstraat’.
Toen ik ooit zocht naar de herkomst van mijn achternaam ‘Mulder’ (molenaar dus) ontdekte ik dat het watermolenaars waren. Ik kwam uit in 1600, in het kleine Niersen, bij Vaassen, bij Apeldoorn. Ik was verbaasd: watermolens op die zanderige Veluwe. En allemaal papiermolens! Dat zit zo. Omdat de Veluwe glooiende heuvels heeft wordt er ondergronds water opgestuwd. Als je dan een beetje graaft, komt het water vanzelf tevoorschijn. Dat is precies wat er gebeurde in 1600. En zo ontstonden er zogenaamde sprengen (bronnen). En omdat het bronwater hier zo helder is (door die zandgronden), bleek het heel geschikt voor de productie van papier.
Veluwe – beken en papiermolens
Ik zet de pas erin. Van Vaassen ga ik vandaag naar Niersen, om de plek te vinden waar mijn over-over-over-over-over-over-over-grootvader eind 1600 zijn papiermolen had. Deze ‘Klunderdmolen’ is er al lang niet meer. Maar ik vond op een oude kaart de juiste plek terug . Dus ik verlaat kasteel de Cannenburgh en passeer binnen een kilometer al vier beken: de Hartense Molenbeek, de Rode Beek, de Nieuwe Beek en de Geelmolense Beek. Een papiermolen spoelt en stampt oude lompen tot pulp. Daar is veel water voor nodig. Maar dát is hier. Langs de Niersenseweg zie ik zeker 15 sprengen (de gegraven bronnen) die de beken voeden.
Soms zie ik iets bijzonders: bijvoorbeeld een beek die over de lengte in tweeën is gedeeld met een houten schot. Het schot scheidt het water van de Rode Beek en de Nieuwe Beek. Het roestige water van de Rode Beek is niet geschikt voor het maken van papier – maar wél voor het aandrijven van de molen. Het water in de Nieuwe Beek is helder en wordt apart gehouden voor de papierproductie. Verderop zie ik zelfs een aquaduct waar twee beken over elkaar heen gaan! Vernuftig en uniek in de wereld.
Een duik in de geschiedenis
Ik loop verder, de Niersenseweg in. Soms splitst een beek zich, soms komen stukken samen: hier werd overal naar bronwater gezocht, dat is duidelijk. Imposante beukenbomen (sommigen meer dan 300 jaar oud) geven schaduw. De weinige toeristen genieten van de koelte. De meeste watermolens van de Veluwe zijn inmiddels verdwenen, maar wandelen of fietsen langs de beken kan nog steeds. Sommige papiermolens werden later kopermolen of houtzaagmolen, andere werden omgetoverd tot wasserij. Ten zuiden van Apeldoorn is nog één papiermolen in bedrijf: De Middelste Molen in Loenen.
Ik kom dichter bij Niersen, de plek van mijn voorouders. Het voelt alsof ik de geschiedenis binnenwandel. Ik passeer de Motketel, een nat gebied waar eeuwen lang wilde zwijnen hun jongen groot brachten. En ik kom duidelijk dichter bij het punt waar de beken ontspringen: hier stroomt minder water dan rond Vaassen. En ja, daarom stond de Klunderdmolen hier waarschijnlijk maar kort: weinig water is niet zo handig voor een watermolen! Mijn familie koos van lieverlee maar een andere toekomst.
Veluwe – meer dan bos en hei
In de verte zie ik het bord ‘Niersen’. Net daarvoor moet de Klunderdmolen hebben gestaan. Er is niets meer van over – zelfs geen gedenkbordje. Maar ik ben toch onder de indruk van dit stukje Nederlandse (en persoonlijke) geschiedenis: watermolens en beken op de Veluwe! Iedereen kent de Veluwe van de bossen, de hei, fiets- en wandelroutes, maar niemand heeft van de watermolens gehoord. Ik maak een foto van het karakteristieke Veluwse boerderijtje dat hier nu staat en wandel verder.
Mijn totale rondwandeling vanuit Vaassen is 18 km en gaat behalve langs de beken en langs mijn eigen geschiedenis, ook langs grafheuvels, omwalde akkers (de Celtic Fields) en karakteristieke boerderijen. Wat een heerlijk rustig stukje Veluwe. Als ik je dan ook nog vertel dat juist hier zich een stel wolven heeft gevestigd, dan hoef ik niet te zeggen hoe rustig dit gebied is! Bij de VVV in Vaassen (en op internet) is een boekje te koop waarin de hele wandeling en de geschiedenis van de beken uitgebreid staat beschreven. Van harte aanbevolen!
